Het kabinet heeft grote ambities op het gebied van woningmarkt, klimaat, digitalisering en energietransitie. Door afschaffing van de toeslagen en hervorming van het belastingstelsel wil het de menselijke maat terugbrengen in de uitvoering. Wij onderschrijven deze ambities, maar wijzen erop dat dit om een andere omgang met de ambtelijke uitvoering vraagt. De nieuwe regering zal een aantal zaken radicaal anders moeten doen om haar regeerakkoord succesvol ten uitvoer te brengen.
Patrick Fey, voorzitter CNV Overheid & Publieke Diensten: ‘Het kabinet heeft op veel terreinen ambitie, maar vergeet dat zonder gerichte investeringen in de publieke sector de uitvoering van veel van die ambities spaak dreigen te lopen.’
Uitvoerbare wetgeving moet excessen voorkomen
Voor overheidsorganisaties en hun medewerkers betekent het beleid van het nieuwe kabinet veel werk. Zowel beleidsmatig als uitvoerend moeten de plannen kloppen en met zorg worden uitgevoerd. Burgers en bedrijven zijn afhankelijk van de overheid en vragen betrouwbaar, snel en adequaat handelen. Jarenlang was de lijn van het kabinet: bezuinigen op de budgetten van overheden, zowel centraal als decentraal en was het motto ‘efficiency’ en de ‘zelfredzame burger’. De overheid staat nu voor de uitdaging grote beloften waar te maken en het verloren vertrouwen van burgers en bedrijven terug te winnen. De vraag is hoe overheidsorganisaties de politieke en maatschappelijke opgaven uit het regeerakkoord kunnen waarmaken. Hoe worden burgers en bedrijven bij het realiseren van de opgaven betrokken? En hoe de uitvoerende ambtenaren, de mensen die uiteindelijk de overheidstaken en rollen moeten uitvoeren? De toeslagenaffaire heeft geleerd dat de ambtenaar buiten spel staat als het gaat om vragen als: wat werkt goed en hoe voeren we plannen uit? De politiek moet wetgeving maken die uitvoerbaar is om excessen in de toekomst te voorkomen.
‘Wij willen meer structurele investeringen in de verbetering van de positie van werknemers in de publieke sectoren’, stelt Fey. ‘Dat is een voorwaarde voor het aanpakken van de uitvoeringsproblematiek en het realiseren van klimaat- en woningmarktambities. De krapte op de arbeidsmarkt neemt de komende jaren toe. Zonder voldoende publieke professionals kunnen plannen niet uitgevoerd worden.’
Investeren in uitvoeringsdiensten en beroepstrots
Dit vraagt om investering in en waardering voor de publieke professional. In de plannen van het kabinet blijft het vaag of er voldoende in de uitvoeringsdiensten wordt geïnvesteerd. Is een investering van €139 miljoen in het kader van het beteren en vernieuwen van de dienstverlening voldoende om de menselijke maat in de uitvoering te kunnen herstellen? Naast erkenning en waardering, die tot uitdrukking moeten komen in het toerusten van ambtenaren om uitvoering te geven aan deze verbetering en vernieuwing van de dienstverlening, moet blijvend geïnvesteerd worden in de uitvoering en het herstellen van de beroepstrots van medewerkers. Beroepstrots moet een kwaliteit zijn die hoort bij het werken voor het publieke belang. We roepen het kabinet op met een concrete agenda te komen voor investeringen in middelen en mensen.
Stabiele financiering van belang
De gevolgen van eerdere bezuinigingsmaatregelen werpen hun schaduw vooruit. Daarbij komt dat uitvoeringsorganisaties kort-cyclisch worden gefinancierd. Deels is dat bewust, zodat jaarlijks nieuwe eisen meegegeven kunnen worden. In het huidige politieke klimaat wordt daar gretig gebruik van gemaakt. Dit heeft echter wel een prijs. Het aannemen van voldoende en deskundig personeel is vaak financieel risicovol en afhankelijk van dure externe inhuur en lapmiddelen om de continuïteit te waarborgen. Beter zou het zijn als uitvoeringsorganisaties meerjarig gefinancierd worden, zodat zij het personeel kunnen aannemen om de grote transities vorm te geven. Dan kan de politiek ook meer op hoofdlijnen sturen en minder reageren vanuit de waan van de dag.
Uitvoeringstoets en inbreng ambtenaren
Er komt aandacht voor een uitvoeringstoets door instanties zelf, staat in het regeerakkoord. Hier wordt in toenemende mate goed mee gewerkt. Maar de toets wordt niet overal toegepast en soms overgeslagen als het spannend wordt. Een voorbeeld is het plotselinge politieke besluit tot compensatie voor slachtoffers van de kindertoeslagaffaire. Er stond €500 miljoen voor geraamd, maar het kost nu al €5,5 miljard. Het oorspronkelijke maatwerk om slachtoffers te helpen blijft langer liggen. Zeg toe dat medewerkers die de plannen moeten waarmaken inhoudelijk worden betrokken bij het maken en uitvoeren van nieuw beleid. En dan niet alleen achteraf als de plannen al klaarliggen, maar in een vroegtijdig stadium. Alleen zo verbeteren we de kwaliteit van de publieke dienstverlening en ontstaat er nieuw elan in de bestuurscultuur.
Rol en positie ambtenaar
In het akkoord wordt ruimte beloofd voor de informatie-uitwisseling tussen Kamerleden en ambtenaren. Wat wordt hier feitelijk beoogd en toegezegd? Wij willen dat met de ambtenaren die het werk doen de uitvoerbaarheid en haalbaarheid van plannen wordt nagegaan. En doe dat opnieuw wanneer er ervaring is opgedaan in de uitvoering. Uit de ervaringen van falend overheidsoptreden kunnen we concluderen dat ambtenaren die het werk doen niet gehoord worden. Begin met luisteren naar hun inbreng. Geef de publieke professionals het aanzien en de waardering die zij verdienen. Zorg er voor dat zij gehoord worden en inhoudelijk op gelijk niveau kunnen meepraten met beleidsmakers. Van het moment van planvorming tot en met de beoordeling of nieuwe wetten ook echt beter werken. Dus niet alleen op het moment dat het past in de Kabinetsagenda, maar vooral wanneer de ambtenaar vindt dat het opportuun is. Stuur minder op details en geef ruimte aan de publieke professionals die bij uitvoeringsorganisaties met de bedoeling van de wet aan de slag gaan, zodat zij de burger echt centraal kunnen stellen.
CNV Overheid heeft de Tijdelijke Commissie Uitvoeringsorganisaties onder leiding van Kamerlid Bosman hierover uitgebreid geadviseerd. Deze adviezen zijn grotendeels overgenomen door de commissie. Het nieuwe kabinet zou dat ook moeten doen.
Waar halen we de professionals vandaan?
De plannen en voornemens uit het regeerakkoord moeten gerealiseerd worden binnen een krappe arbeidsmarkt. Overheid en uitvoeringsinstanties concurreren met het bedrijfsleven op een krappe arbeidsmarkt. Er is ook spanning ten aanzien van de arbeidsvoorwaarden. De lonen van overheidspersoneel blijven achter, vergeleken met de markt en de zorg- en onderwijssectoren. Hoe kunnen de overheidssectoren zich profileren als aantrekkelijke werkgevers? In het regeerakkoord lezen we hier weinig over. En dan is er nog de gemiste waardering voor de publieke professional. Terwijl veel beroepsgroepen worden bedankt en er geld wordt uitgetrokken voor stimulerende arbeidsvoorwaarden, ontbreekt het aan waardering voor de medewerkers die bouwen aan het Nederland van morgen.
Fey: ‘Nieuwe bewindslieden zouden er wijs aan doen éérst met de uitvoering om tafel te gaan. Nu start de inwerkperiode vaak met gesprekken met beleidsambtenaren en gaan bewindslieden pas gedurende het jaar op werkbezoek om meer gevoel te krijgen bij de werkvloer. Waar lopen ambtenaren tegen aan? Welke belemmeringen zijn er voor goede dienstverlening, besluitvorming, wetgeving of financiering?
Het kabinet schept hoge verwachtingen met het nieuwe regeerakkoord. Gaan we terug naar een sterkere overheid? Het succes zal over een aantal jaren niet afgemeten moeten worden aan de woorden maar aan de daden.
