'Werken onder een narcist kan je de kop kosten'

‘Ik heb een narcistische moeder. Dat weet je als kind niet. Je dealt gewoon met de gezinsdynamiek die er is. Je hebt geen referentiekader. Niemand vertelt jou dat het anders is in andere gezinnen’, vertelt Bianca Verbeek (55). ‘Pas na mijn vijftigste ontdekte ik dat ik te maken had met narcistisch misbruik. Toen ik narcisme serieus ging bestuderen, ging ik me ook afvragen hoe het kon dat ik met zo veel narcisten in aanraking kwam en ook zo lang aan hen bleef plakken. Een ouder, partners, collega’s, werkgevers. De antwoorden vond ik. Met de kennis van nu kan ik alles benoemen en uitleggen.’

Negeren

Verbeek kan iemand met een narcistische persoonlijkheidsstructuur nu feilloos omschrijven. ‘Er zijn ruim veertig verschillende types narcisten, maar ze voldoen allemaal aan minimaal de volgende vier kenmerken: ze zijn manipulatief, hebben geen empathisch vermogen, kennen geen zelfreflectie en hebben geen geweten. Mijn moeder was emotioneel onbereikbaar en erg jaloers. Er werd nooit iets positiefs tegen me gezegd. Een knuffel, “ik hou van je”, “wat goed gedaan”, niks van dat alles. Je komt in een systeem van aantrekken en afstoten terecht. Zolang ik deed wat haar uitkwam, was het goed, als dat niet zo was, werd ik gestraft. Door me bijvoorbeeld dagenlang te negeren. Dat is een hele zware psychologische sanctie, alsof je niet de moeite waard bent om aandacht aan te besteden. Mijn moeder was tegen de buitenwereld altijd heel vleiend en positief over mij, dus wie zou mij geloven? Ik dealde ermee, wist niet beter, vluchtte als paardenmeisje dag en nacht naar de manege. Maar ontwikkelde er wel onzekerheid door. En dan ben je prima voer voor andere narcisten.’

Achter de voordeur

En die kwamen al snel op haar pad, in de vorm van partners en werkgevers. Toen ze een dochter kreeg, verliet haar partner haar. Later ontdekte ze dat ook hij een verborgen narcist is. Verbeek: ‘Ik wist dat destijds niet. Naar de buitenwereld toe zijn narcisten vaak hele leuke mensen. De slechte trekjes komen er alleen uit achter de voordeur, bij de mensen die ze het meest na staan.’ Ondertussen werkte ze keihard in allerlei functies en ook daar liep ze narcisten tegen het lijf. ‘Ik heb meegemaakt dat er bij een bedrijf iemand uitgewerkt moest worden en dat een manager zei: “Oh wacht maar, dat regel ik wel even”. Dan stopte hij iets in de tas van die persoon en werd hij later op staande voet ontslagen omdat hij zogenaamd iets gestolen had. Narcistische systemen zijn zo wijd verbreid, in het bedrijfsleven, bij de overheid, in de mediawereld, de rechtspraak, noem maar op. Er komen nu steeds meer misstanden aan het licht. De sneeuwbal rolt en stopt niet meer met rollen. Seksueel grensoverschrijdend gedrag bijvoorbeeld. Die daders hoeven niet allemaal narcisten te zijn, maar narcistische trekken moeten ze zeker hebben, want als je wel empathie of een geweten hebt, misbruik je niemand.’

Zwak en sterk

‘Na de veertiende chemo, op mijn zwakste punt, kreeg ik te maken met huiselijk geweld’, verhaalt Verbeek over een pijnlijke gebeurtenis in haar leven. ‘Een vriendin zette mij toen op het spoor van narcisme. Al snel vielen alle puzzelstukken van mijn leven op hun plaats. Die borstkanker had me zwak gemaakt, maar ook sterk! Kom op, er tegenaan! Ik wilde het naadje van de kous weten over narcisme. Er zijn narcisten die vrij openlijk zijn: graag op de voorgrond, zichzelf belangrijker vinden dan een ander, grootheidswaan. Kijk naar Trump, die heeft het uitgevonden. Verborgen narcisten zijn er veel en veel meer en ze zijn veel gevaarlijker. Zij vertonen nagenoeg onberispelijk gedrag naar de buitenwereld toe, worden vaak op handen gedragen door hun omgeving, zijn charismatisch en behulpzaam. Bovendien kun je ook op het verkeerde been worden gezet, omdat mannelijke narcisten vaak een vleugje autisme hebben en vrouwelijke narcisten een vleugje borderline. Je moet letten op een opeenstapeling van zaken die je een nare bijsmaak geven, niet kloppen, gemanipuleerd zijn. Als je bijvoorbeeld een vrije dag op je werk hebt gehad omdat je moeder begraven werd, en je baas zegt: “Zo, die is begraven, dan kun je weer door.” Éen zo’n incident zegt niet zo veel, behalve dat de empathie ver te zoeken is, maar als zulke non-empatische incidenten vaker voorkomen, moet je op je hoede zijn.’

Narcisme op werkvloer

Veel mensen op hogere posities hebben narcistische persoonlijkheidsstructuren. ‘Macht, controle, aanzien, applaus, geld en seks. Waar die elementen te halen zijn, daar zitten narcisten.’ Hoe herken je die als werknemer? ‘Als je leidinggevende of collega bijvoorbeeld de ene keer dit zegt en de andere keer dat, als het gewoon niet klopt, als je een onderbuikgevoel krijgt, als iets te mooi lijkt om waar te zijn, als beloftes niet worden nagekomen, als je uitgebuit wordt, als er seksuele grenzen overschreden worden’, somt Verbeek op. ‘Waar de grens ligt? Als iemand overdag tegen een secretaresse zegt: “Leuke jurk, staat je goed”, dan is daar niks mis mee. Maar als diegene daar in de avond nog een appje over stuurt, dan wordt het toch wat unheimisch. Een narcistische leidinggevende behandelt werknemers ook vaak verschillend. Net zoals een narcistische ouder: die heeft vaak een lievelingskind en een zwart schaap. Als de werknemer er iets over durft te zeggen tegen een collega, zegt die: “Nou, daar herken ik me helemaal niet in, dat verbeeld je je, denk ik.” Als de werknemer het opneemt tegen de leidinggevende, draait die alles om, is de werknemer lastig of wordt ontslagen. Als je hiermee te maken hebt, zou ik je adviseren ander werk te zoeken. Want het gaat je de kop kosten of je komt in een burn-out terecht. Als je toch besluit te blijven onder die leidinggevende, moet je vooral kennis opdoen over narcisme en op die manier sterker in je schoenen komen te staan. Het zal je wel energetisch leegzuigen en je moet ook niet raar opkijken als je er ziek van wordt.’

Patroonherkenning

Verbeek helpt nu als meervoudig ervaringsdeskundige mensen die met narcisten te maken hebben, op het werk, in een vechtscheiding, in een relatie. ‘Ik verken met deze mensen de mogelijkheden en onmogelijkheden, hoe zal de narcist gaan reageren, wat kan er gebeuren. Ik heb een vliegensvlugge patroonherkenning ontwikkeld. Ik zeg wel eens: “Ik verwacht dat hij binnenkort met zelfmoord gaat dreigen.” Dan zeggen ze: “Nee joh, dat doet ie niet!” En twee weken later bellen ze me op dat het zover is.’

Foto Annemiek Mommers