Wanneer doet een ambtenaar het juiste?

Een cultuurverandering binnen alle departementen van het Rijk realiseren. Dat is weliswaar een heel ambitieus plan maar ‘zeker geen mission impossible,’ stelt Erik Pool. ‘Het ethiekprogramma dat we hebben opgezet is realistisch en praktisch goed uitvoerbaar. Ik ben er dan ook van overtuigd dat we veel kunnen bereiken. Zoiets lukt uiteraard niet op korte termijn maar wel binnen vijf tot tien jaar.’ Pool is aan de slag om het denken en doen van de totale Rijksoverheid om te vormen. Hij en zijn team doen dat door het kweken van een beter gespreksklimaat op de werkvloer. ‘Het moet gewoongoed worden voor ambtenaren dat zij met elkaar de dialoog voeren over morele dilemma’s.’

Moreel beraad

Om de collega’s hierbij te helpen zijn zo’n 200 gespreksleiders actief binnen alle departementen. Dat moeten er op termijn duizend worden. ‘Deze ambtenaren beheersen diverse ethische gespreksvormen. Denk aan een moreel beraad of socratisch gesprek. Die gespreksvormen kunnen worden ingezet bij bijvoorbeeld het toetsen van beleid, een evaluatie of het ontwikkelen van een visie.’ Door werkprocessen op deze manier in te richten moeten ambtenaren meer autonomie en zeggenschap in hun werk gaan ervaren. ‘Zij zijn de experts. Daar hoort bij dat ze bij morele of wettelijke bezwaren in verweer komen tegen een opdracht. Die functionele tegenspraak is een noodzakelijke kracht binnen onze democratie. Daarmee staat of valt de kwaliteit, rechtvaardigheid en uitvoerbaarheid van beleid.’

Tegenmacht

Wat er gebeurt bij te weinig tegenspraak hebben onder meer de toeslagenaffaire, gaswinning in Groningen en misstanden bij de uitvoeringsorganisaties laten zien, zegt hij. ‘Al deze affaires hebben een pijnlijke waarheid blootgelegd: onze rechtstaat staat uit het lood. Er is een scheefgroei tussen de politiek en de ambtenarij, met als gevolg dat de menselijke maat zoek is. Dat vraagt van ambtenaren dat ze hun vakmanschap claimen en stevige tegenmacht bieden. De grondwet, waaraan zij zich hebben te houden, is daarbij hun anker.’ Onderzoek van I&O Research toont aan dat 47 procent van de ambtenaren worstelt met ethische dilemma’s in het werk. Zij hebben bijvoorbeeld twijfels over de rechtvaardigheid en doelmatigheid van het beleid. Regelmatig vragen ze zich af of ze het wel juiste doen. Pool: ‘Het is zaak om die “morele buikpijn” om te zetten in professioneel handelen. Bijvoorbeeld door dilemma’s te delen binnen het team, als vast onderdeel van de werkprocessen. Denk aan een moreel beraad.’

Sociale veiligheid

Om tegenspraak te bewerkstelligen is een goede werksfeer nodig, zegt Pool. ‘Mensen moeten zich veilig voelen, dat is een eerste vereiste om je te durven uitspreken. Als dat ontbreekt, kun je het wel vergeten.’ Mede daarom wordt vanuit de werkgever nieuw organisatiebeleid ontwikkeld, waarin werken vanuit de dialoog en ethisch bewustzijn de standaard zijn, vertelt hij. Los daarvan kan het nog steeds moeilijk zijn om tegen de stroom in te gaan, realiseert Pool zich. ‘Dat valt zelfs in privésituaties met vrienden of familie niet mee, terwijl daar sprake is van gelijkwaardige relaties. Op het werk is het nog gecompliceerder. Tegen de mening van je team of manager ingaan, vraagt om moed. Je kunt buiten de groep komen te staan. En wat betekent het voor de relatie met je manager en je verdere carrière? Dat kan beangstigend zijn.’

Politiek

Dan geldt ook voor het politieke speelveld, waar het vaak draait om de korte termijn en snel scoren. Politici willen vooral daadkracht zien en doelen behalen. Waar laat dat ambtenaren met hun nauwkeurige, uitgebalanceerde adviezen? Pool stelt dat van de kant van de bestuurders eveneens een omslag nodig is. ‘Kwaliteit en zorgvuldigheid dienen ook hun prioriteit te zijn. Dat houdt in dat zij zich afstemmen op de ambtelijke organisatie, de werkprocessen en de beschikbare capaciteit.’ Daarnaast is het zaak dat de werkgever alles uit de kast haalt om ambtenaren te ondersteunen in hun werk. Daar hoort onder meer bij dat leidinggevenden leren omgaan met tegenspraak. ‘Managers vinden vaak van zichzelf dat ze goed kunnen incasseren, maar in de praktijk ligt dat anders’, weet Pool. ‘Zij kunnen heel joviaal zeggen: mijn deur staat altijd open, je kunt alles tegen me zeggen. Maar puntje bij paaltje blijkt dat ze het toch moeilijk vinden om tegengas te krijgen. Ze bestempelen de feedback als onterecht, onjuist, slecht getimed of verkeerd gebracht. Terwijl van hen incasseringsvermogen en zelfreflectie mag worden verwacht.’

Menselijke maat

Toch ontslaat dat ambtenaren niet van de eigen verantwoordelijkheid, bepleit Pool. ‘Neem niet de houding aan an: eerst moet de politiek veranderen, of de top of mijn manager. Maar kijk vooral ook naar wat wèl binnen jouw bereik ligt. Ben je inclusief? Heb je oog voor de menselijke maat? Durf je in te gaan tegen je leidinggevende, zelfs als dat om vasthoudendheid vraagt? Elke stap die je zet, alleen of samen met collega’s, is er een. En een kleine stap telt ook. Bijvoorbeeld door hardop vragen te stellen.’

Het juiste?

Kán ik het eigenlijk wel goed doen, is wat ambtenaren zich soms afvragen. Aan de ene kant wordt hen immers verweten te weinig in verweer te komen, zoals bij de Toeslagenafaire, maar ook als ze hun tanden laten zien, komt er veel kritiek. Denk aan de collega’s in Friesland die hun nek uitstaken door een brandbrief te ondertekenen voor een forser klimaatbeleid. Of aan de rijksambtenaren die het kabinet een brief stuurden, waarin ze de onvoorwaardelijke steun aan Israël bekritiseerden na de oorlog in Gaza. De internationale rechtsorde werd in hun ogen aangetast terwijl zich een humanitaire catastrofe ontvouwde. Wanneer doet een ambtenaar dan wél het juiste? Pool: ‘De actie vanuit Friesland en de brief over Israël zie ik vooral als uitzonderingen, dat gaat om twee naar buiten gerichte, publieke acties. Waar het mij juist omgaat, is het activisme bínnen de ambtelijke organisatie bewerkstelligen. Het is belangrijk dat de collega’s daar hun positie stevig pakken. Verder denk ik dat je als ambtenaar ook kritiek moet kunnen incasseren. Dat hoort nu eenmaal bij de functie. Daar staat tegenover dat het gaaf en inspirerend is om voor de samenleving te werken. Het is een prachtig en eervol vak.’

Gemeenten

Uit onderzoek is gebleken dat de problemen met de morele dilemma’s en een tekort aan tegenspraak niet alleen spelen bij het Rijk, ook de collega’s bij de andere overheden worstelen ermee. Zoals bij gemeenten, provincies en waterschappen. Het ethiekprogramma dat Erik Pool heeft opgezet is in eerste plaats bedoeld voor de Rijksoverheid. ‘Maar soms helpen wij ook wel bij een gemeente of provincie. Verder zijn de VNG en het A&O met elkaar in gesprek over de opzet van een programma bij gemeenten.'

Erik Pool (1961) is praktisch filosoof en programma-directeur Dialoog en Ethiek bij de Rijksoverheid. In het kader van zijn opdracht schreef hij onder meer het boek Macht en Moed. Ambtelijk vakmanschap en de kunst van het tegenspreken. Van dat boek is inmiddels ook een praktijkboek beschikbaar met meer dan vijftig dialoogvormen en reflectie- en tegenspraaktechnieken. Uitgever: ISVW (Internationale School voor Wijsbegeerte); prijs: €15,-; ISBN: 9789083341163